Krzewy berberysu są częstą ozdobą spotykaną w miejskich parkach i przydomowych ogródkach. Warto jednak wiedzieć, że oprócz funkcji estetycznej różne części berberysu mogą być także źródłem surowców i związków o potwierdzonych zastosowaniach leczniczych i kosmetycznych. Jakie właściwości lecznicze ma berberys zwyczajny i kiedy warto go stosować?
Czym się różnią odmiany berberysu?
Krzewy berberysu są szeroko wykorzystywane w ogrodnictwie i mogą się kojarzyć jako rośliny o różnej wielkości i różnych kolorach. Ich zróżnicowanie wynika z mnogości dostępnych odmian w połączeniu z używaniem nazwy „berberys” w stosunku do wszystkich przedstawicieli rodzaju Berberis, który obejmuje nawet 450-500 różnych gatunków. W zależności od odmiany mogą osiągać one od nawet 4 m do zaledwie 30 cm, podobnie kolory ich liści rozciągają się w zakresie od zielonkawych i żółtych, po czerwone czy purpurowe.
W Polsce oprócz występującego naturalnie berberysu zwyczajnego (Berberis vulgaris) nazywanego także berberysem pospolitym do najpopularniejszych odmian należą japońskie berberysy Thunberga. Różnią się one między sobą jednak nie tylko wyglądem, ale także składem chemicznym. Za gatunek jadalny uważany jest jedynie berberys zwyczajny, spożywanie owoców innych odmian może być szkodliwe i powodować problemy ze strony przewodu pokarmowego.
Właściwości i skład chemiczny berberysu
Jak już wspomniano, w lecznictwie i kosmetyce wykorzystuje się berberys zwyczajny. Jego owoce charakteryzują się kwaśnym smakiem, który zawdzięczają wysokiej zawartości kwasów organicznych. Znajdziemy w nich zarówno witaminę C (kwas askorbinowy – nawet 80 mg na 100 g owoców), jak i kwas jabłkowy, cytrynowy, winowy i bursztynowy. To od tych składników wywodzi się także potoczna nazwa berberysu, nazywanego dawniej kwaśnicą – w celu poprawy smaku zaleca się stosowanie suszonych owoców.
Obok wymienionych kwasów w owocach berberysu obecne są także związki wzmacniające działanie witaminy C – mieszanina polifenoli (flawonoidów, antocyjanów) określana zbiorczą nazwą jako witamina P oraz wspomagające funkcje organizmu minerały. Podobnie jak w innych czerwonych i pomarańczowych owocach, w berberysie obecne są też liczne naturalne barwniki – antocyjany i karotenoidy, w tym witamina i prowitamina A, luteina.
Berberys zwyczajny, a w szczególności jego korzenie i liście, jest też źródłem alkaloidów izochinolinowych – berbaminy, kryptopiny, protopiny, palmatyny i narkotyny, a przede wszystkim berberyny – związku o licznych właściwościach leczniczych, takich jak:
- poprawa gospodarki węglowodanowej i lipidowej,
- działanie insulinouwrażliwiające,
- działanie przeciwzapalne,
- działanie przeciwutleniające,
- działanie bakteriobójcze,
- pozytywny wpływ na mikroflorę bakteryjną.
Na co pomaga berberys?
Suszone owoce berberysu mogą być włączone do jadłospisu jako składnik uzupełniający niedobory i wzmacniający odporność. Dzięki wysokiej zawartości witaminy C i związków wzmacniających jej działanie ich spożywanie będzie szczególnie korzystne w okresie jesienno-zimowym związanym z podwyższonym ryzykiem chorób z przeziębienia. Dodatkowo obecne w owocach kwasy organiczne regulują równowagę kwasowo-zasadową i zapobiegają rozwojowi kamicy nerkowej, a naturalne barwniki oraz witamina A wspomagają procesy widzenia i korzystnie wpływają na narząd wzroku. Odwary i napary z owoców berberysu oraz przygotowywane z nich nalewki sprawdzają się także w łagodzeniu problemów ze strony układu pokarmowego, poprawiają trawienie i przemianę materii.
Ekstrakt z berberysu
Ekstrakt z berberysu ma działanie uspokajające oraz wspiera leczenie chorób wątroby i dolegliwościami układu pokarmowego. W medycynie ludowej berberys jest wykorzystywany już od starożytności.
Nieco inne korzyści można osiągnąć ze stosowania części berberysu bogatych w alkaloidy izochinolionowe. Berberyna nie tylko jest silnym roślinnym antybiotykiem, ale co ważniejsze sprawdza się także w leczeniu zaburzeń metabolicznych – skutecznie obniża poziom cukru i cholesterolu we krwi dzięki czemu berberys może być pomocny na odchudzanie, jak i w leczeniu otyłości i jej powikłań. Pozostałe związki z zespołu alkaloidów izochinolinowych pozytywnie wpływają także na układ sercowo-naczyniowych, m.in. obniżając ciśnienie krwi i regulując pracę serca. Oznacza to, że sprawdza się on w profilaktyce chorób cywilizacyjnych takich jak nadciśnienie, miażdżyca i cukrzyca.
Berberys w dermatologii i kosmetyce
Z dobroczynnych właściwości berberysu można skorzystać nie tylko spożywając jego owoce lub przyjmując suplementy z berberyną. Nalewki z berberysu sprawdzają się także w problemach dermatologicznych. Ze względu na silne działanie przeciwbakteryjne można je stosować na skórę w łagodzeniu objawów łuszczycy, trądziku, wrzodów, jątrzących się ran, atopowego zapalenia skóry, odczynów alergicznych.
Wyciąg z berberysu znajduje także zastosowanie w kosmetyce. Dzięki wysokiej zawartości witaminy C, flawonoidów i karotenoidów wykazuje silne działanie przeciwutleniające i chroni skórę przed szkodliwym działaniem promieniowania słonecznego. Wyciągi z owoców berberysu sprawdzają się jako naturalny filtr chroniący przed promieniowaniem UVA i UVB, spowalniają starzenie skóry i łagodzą poparzenia słoneczne. Dodatkowo przygotowywane z nich maseczki sprawdzają się w leczeniu trądziku i przebarwień skóry oraz działają nawilżająco i regenerująco. Korzenie berberysu mogą być także używane na włosy w walce z łupieżem i w celu wzmocnienia koloru (w szczególności blond i rudego).
Przeciwwskazania do stosowania berberysu
Decydując się na lecznicze stosowanie berberysu należy jednak pamiętać, że naturalne nie zawsze równa się bezpieczne. Podobnie jak obecna w pestkach moreli amygdalina, berberyna stosowana w dużych ilościach może nieść poważne zagrożenia dla zdrowia. Przyjmowanie jej przez dłuższy okres może prowadzić do rozwoju żółtaczki, kamicy żółciowej czy żółtaczki jąder podkorowych – związek ten odkłada się w wątrobie prowadząc do nadmiernego wydzielania bilirubiny.
Berberys i jego suszone owoce są także przeciwwskazane do stosowania przez kobiety w ciąży, u których mogą działać poronnie, oraz u małych dzieci. Warto zwrócić na to uwagę także w kontekście sięgania po inne owoce – berberys jako tani i zbliżony smakiem oraz wyglądem surowiec bywa wykorzystywany do fałszowania żurawiny.
Literatura:
- Koperska A, Bogdański P i Szulińska: Rola berberyny w terapii otyłości i zaburzeń metabolicznych. Forum Zaburzeń Metabolicznych 2021; 12(2): 76-81.
- Kubat-Sikorska A, Stryjecka M i Kiełtyka-Dadasiewicz: Znaczenie karotenoidów w kosmetologii i ich naturalne źródła [w:] Rośliny w nowoczesnej kosmetologii, Lublin 2016.
- Wojciechowska I: Berberys pospolity – roślina ozdobna i lecznicza. KOSMOS Problemy Nauk Biologicznych 2017; 66(3): 487-490.